Uiteinden zwaaien alle kanten op
dinsdag 31 december 2013, Grand Theatre, Groningen

'Een all star band zonder weerga,' oordeelde Guy Peters naar aanleiding van een recent optreden van het Instant Composers Pool Orchestra in het Amsterdamse Bimhuis. Dat was nog met oprichter Misha Mengelberg achter de piano. Tijdens Uiteinden, de jaarlijkse drieklapper die het jaar in Grand Theatre muzikaal afsluit, speelde een gereduceerd kwintet, met Guus Janssen als vervanger van Mengelberg. ("Misha is ziek thuis," meldde bassist Ernst Glerum droog bij de aanvang van het optreden.) Het zou lastig zijn een meer adequate remplaçant te vinden: Janssen speelt weliswaar abstracter en rechtlijniger dan Mengelberg, maar toch in diens geest.

door Eddy Determeyer / foto's: Willem Schwertmann

Dat het een all star band zonder weerga is, kunnen we alleen maar beamen. Geen andere Nederlandse groep speelt zo helder, weloverwogen en ingetogen. Nochtans kan er van alles gebeuren en dat gebeurt dan ook. Dat lijkt de instelling. Natuurlijk kan dat slechts vanwege de langdurige samenwerking: tenorsaxofonist Ab Baars zit er al sinds 1986 bij en slagwerker Han Bennink nog langer, vanaf de oprichting.

De cohesie zat de openheid niet in de weg. Maar zeker zo bepalend voor het karakter van het ICP 5tet waren de composities van Mengelberg. Slechts langzamerhand begint het besef door te dringen dat hij, naast de Japen Valkhoff en Ter Veldhuis, Nederlands meest getalenteerde componist van de laatste honderd jaar is. Bennink lichtte toe dat we werken als 'Peer’s Counting Song' en 'De Sprong O Romantiek Der Hazen' als verklanking van Mengelbergs dromen kunnen beschouwen. Letterlijk. Dat verklaart de droomachtige, licht surrealistische aard.

De drummer heeft in de loop der jaren nog niets van zijn scherpte verloren: voor de verandering achter een complete kit gezeten sloeg hij aan het eind van Baars' solo in 'Groepje' zijn sticks ouderwets aan barrels, zodat de stukken 0,1 seconde na elkaar in sierlijke hoge parabolen langs het zwerk zwierden. (Oké, oké, ellipsen, wijsneus.) Van de overige solisten moet nog trombonist Wolter Wierbos genoemd worden, die het geluid van Baars mooi aanvulde en in 'Caravan' angstig dicht in de buurt van Juan Tizol kwam.

Dit uitgebalanceerde recital werd voorafgegaan door het gelegenheidstrio Rudi Mahall-Bert van Erk-Sebastian Demydczuk. De drie speelden eigen werk van de Berlijnse klarinettist Mahall en van bassist Van Erk uit Kantens. Deels was dat gebaseerd op bekende standards en had het een epigrammatisch karakter. Zo meende ik 'Back Home Again In Indiana' te ontwaren achter Mahalls openingsstuk 'Die Übergebundenen'. Nee, zei de componist na afloop, het is gebaseerd op 'Donna Lee', zodat we allebei gelijk hadden. Zijn compositie 'Klammer 3' had een uitgesproken open structuur; de expressie kwam in golven aan- en afrollen, waaraan het lichtverende drummen van Demydczuk een groot aandeel had. De (alt- en bes-)klarinettist lijkt verder te gaan waar Tony Scott ooit ophield en speelt in een robuuste stijl die je eerder van een saxofonist zou verwachten. Daarbij viel ook het voetenwerk van de blazer op: alsof hij het als zijn opdracht ziet, dansmuziek pro domo te leveren. Je kon Mahall uiteraard ook meer werktuigbouwkundig beschouwen, als een op één scharnierpunt opengeknipte stangenvierzijde namelijk. Men kan zich de vrijheidsgraden van een dergelijke contraptie voorstellen.

De avond was begonnen met het Ensemble Insomnio, een kamerorkest dat onder leiding van Ulrich Pöhl Luc Ferrari's 'Symphonie Déchirée' uitvoerde. Het werk dateert uit de periode 1994-98 en zou geschreven zijn in Oeganda, tijdens de genocide die daar plaatsvond onder Idi Amin. Welnu, veel verschrikkelijks was er eerlijk gezegd niet aan de Verscheurde Symfonie af te horen. In de simultaan vertoonde filmbeelden zagen we danseressen die geschokt foto's van de slachtpartijen bekeken, maar daar bleef het bij. Voor het overige maakte het werk zelfs een oppervlakkige, weinig gefocuste indruk. Het eerste deel, 'Pénétration Harmonique', klonk als een verstilde elektronische compositie die door akoestische instrumenten werd uitgevoerd, waarmee Ferrari naar zijn roots als componist van elektronische werken leek te verwijzen. Melodiefragmenten dreven van instrument naar instrument; een sirene buiten mengde zich moeiteloos en organisch in het dispuut, net als mijn bierflesje dat net iets te luidruchtig tegen een metalen balk ketste. Grote geluidshompen werden begeleid door getik en getrommel.

In 'Parole Déchirée' werd de idyllische sfeer wreed verstoord door schrille samenklanken. 'Jeu De Reflections' begon voorzichtig en doorzichtig en mondde uit in bescheiden tutti; duidelijk waren de hoge eisen die aan het samenspel en met name de coördinatie werden gesteld. De klokken van 'Les Cloches De Huddersfield' werden al te voor de hand liggend door de marimba's en de trombone geëvoceerd. De danseressen op het witte doek gingen elkaar intussen weinig overtuigend te lijf met messen. Goedkoop, om niet te zeggen gratuit.

Klik hier voor foto's van het Uiteinden-festival door Willem Schwertmann.
Klik hier voor vier video's van het optreden van het Rudi Mahall/Bert van Erk Trio.