Leve Jazz Middelheim!

Een festivalverslag in woord en beeld door Jo Dautzenberg en Cees van de Ven.

Vier dagen Antwerpen. Waar ik andere jaren rond deze tijd een uitgebreide studie maakte van terrassen en pleintjes in Italië, Portugal, Spanje of Kroatië en de wijn de dag domineerde, hebben we dit jaar gekozen voor een aantal culturele visites aan evenementen in steden dichtbij huis. Wat dacht je van Culturele Hoofdstad 2010 Essen, de Zomerfeesten in Nijmegen, de Gentse Feesten of Jazz Middelheim in Antwerpen?

Nu dus een weekend jazz in Antwerpen. De jubileumeditie van 30 jaar Middelheim moet een ode worden aan de 'echte' jazz en gelijktijdig de commerciële uitgangspunten niet uit het oog verliezen; het moet het bewijs vormen van een levende jazztraditie in België en gelijktijdig de blik vooruitwerpen op de toekomst. De lat ligt hoog en, zoals tijdens de presentatie van het festival eerder dit jaar werd benadrukt, de neuzen van de festivalorganisatie, stad Antwerpen, radiozender Klara en hoofdsponsor ING staan dezelfde kant op. Het festival Jazz Middelheim is niet meer weg te denken uit wereldstad Antwerpen. Wat in 1969 begon als intiem jazzfeestje, is uitgegroeid tot een wereldpodium, waar jazzsterren graag voorbij komen.

De eerste dag. Wij strijken neer in Hotel Crown Plaza, zo'n kleine tien minuten lopen van het terrein vandaan en vijf kilometer van het centrum van de oude binnenstad. Het hotel biedt goede middenklasse comfort en de sfeervolle mainstream jazz die de ontvangsthal vult, biedt mij fijn houvast; geen moment van stijvigheid of 'wat doe ik hier eigenlijk'. Het uitgebreide ontbijt, een ruim assortiment aan brood, beleg, dranken, fruit en zuivelproducten, geeft je een echt luxe gevoel en waar voor je geld, ook met spijkerbroek en t-shirt te doen.

'Wie niet waagt die niet wint', zullen de Antwerpse jazzmannen gedacht hebben. Traditie moet je koesteren, maar het vizier moet ook op het voortbestaan gericht zijn. Vier elementen vormden daarbij de bouwstenen voor de programmering van de jubileumeditie van dit kleurrijke en sfeervolle festival: 'Belgen aan de top', 'themadag ode aan de componist, improvisator', 'populaire jazz gericht op jongeren' en een echte 'rootsdag'. Je moet welhaast schizofreen zijn als je het allemaal even prachtig vindt; maar er valt dit weekend wel veel, heel veel te halen in Jazz Middelheim.

Het programma vrijdag brengt de Belgen zelf voorop; Bert Joris en het Brussels Jazz Orchestra, glansrijk, ingetogen, spetterende soli. Ik zag dit concert al ter gelegenheid van de presentatie van de cd tijdens Jazz Brugge. De muziek is nog meer gerijpt en ingesleten. Bert Joris speelt geweldig: mooi, zacht, tintelend, maar hij kan ook uithalen, spetteren, knallen. Hij is de verpersoonlijking van de nieuwe generatie jazz onder de Belgen.

Daarna komt de oude generatie aan bod. Mag je daar van spreken bij Toots? Toots Thielemans op het podium betekent thuiskomen voor iedere Belg. Wat wordt deze man op handen gedragen! Het lijkt alsof iedereen in het publiek een persoonlijke band met hem heeft. Toots doet daar geen moeite voor, het is gewoon een feit; zijn innemende aard, zijn aardige behulpzaamheid, zijn muzikale loyaliteit en collegialiteit, zelfs nu hij oud is en ietwat in zichzelf gekeerd: al deze kenmerken klinken door in zijn muziek. Het is alsof iedereen dat als een boodschap aan hem- of haarzelf ervaart. Mooi om bij te kunnen zijn.

Zaterdag, de tweede dag. We nemen de bus naar het centrum. Opstap overkant hotel, uitstap Centraal Station, mooi om even te bekijken. Ondanks de moderniseringen aan het gebouw heeft dit station haar schoonheid weten te bewaren. Voor wie van mooie gebouwen houdt, mag een bezoek aan dit historische gebouw niet ontbreken. Fraai, wel zeker vier verdiepingen en dit alles onder een gigantische glazen kap. Even zitten we op een bankje en kijken naar de vertrekkende mensen, a jazzy moment: 'the last train home', teder het afscheid, de terugkeer, het op reis gaan.

Terug naar het hotel met de bus. Opvallend veel nationaliteiten maken gebruik van het openbaar vervoer. Antwerpen bulkt van multi-culti, zeker in de bus. Bij een halte staat een groep joods-orthodoxe jonge gezinnen, met kinderen van 2 tot 12. De vaders, mannen, oh zo jong. Je herkent ze aan de hoed, de lange zwarte jas, de vrouwen aan de sobere kleding, de meisjes aan de zwaar gedateerde zelfgemaakte jurken, de jongens aan de pijpenlokjes... baby's in de buggy's. De groep staat in het gangpad van de bus. Volgende halte: een negerin, drie jongens in jeans met brutale kapsels, achterin de bus een Arabisch type, Marrokaan? Stevig houd hij een arm om zijn meid, eveneens een Noord-Afrikaans type, een witte man zit te slapen... spanning. De joodse mannen gaan zitten, de vrouwen blijven met de kinderwagens onhandig in het gangpad staan. Ze grappen onder elkaar. Iedereen kijkt streng voor zich uit, behalve de twee jonge mannen met de zwarte hoed. Ze zijn druk in gesprek en halen daarbij hun vingers door de dunne baarden. De blikken van de medepassagiers zijn niet naar de grond en niet naar de ander gericht. Ik bekijk ze allemaal. Dit is de wereld. Stel hier wordt een beurs vermist; welke pleuris breekt dan uit en hoe zou je de ratio kunnen bewaren en het oplossen? Ik trek mijn belangrijkste conclusie deze zomer: muziek is het enige dat deze mensen zou kunnen verenigen, de rest is een muur, zelfs in de bus is die muur aanwezig.

Als we uitstappen, laat ik de joodse vrouw met kind voorgaan, zij kijkt op en even raken onze blikken elkaar. John Zorns joodse achtergrond krijgt opeens betekenis in Antwerpen. Ik begrijp hoe muziek kan wat gewone mensen niet vermogen: bruggen slaan, samenwerking en vrede brengen, een uitlaatklep waarmee je anderen niets in de weg legt. Het station, de busrit en de multi-culti samenstelling van de passagiers: een bijzondere overgang naar de muziek van John Zorn. Het fundament, de ruimte, niets aan het toeval overlaten, elk spoor zijn eigen richting, en dan toch die beleving van iets bijzonder individueels. Het samenkomen van stijlen, soorten, maten. Alles lijkt bedacht en toch heb je het gevoel dat je in eerlijkheid en openheid verkeert.

Het programma op zaterdagavond: 'John Zorn day, Book of Angels'. Zorgzaam voorbereid en opgebouwd; toegankelijk, experiment, in perfectie uitblinkend. Een terecht in de schijnwerper gezette veelzijdige artiest, met als hoogtepunt het concert van het Masada Sextet. Een leuk programmaonderdeel was Mycale, vier zingende dames uit alle hoeken van de wereld: bijzonder mooi, herkenbaar, chemie zoekend, soms solistisch even zichzelf etalerend, identiteit versterkend. Chapeau! Met het soloconcert van pianist Uri Caine krijg ik geen contact.

De derde dag. Zondagochtend. Een wandeling door de naastgelegen beeldentuin van moderne kunst blijkt een absolute aanrader. Een sfeervol terras, educatieve fun voor de kinderen en vooral een prachtige indrukwekkende verzameling beelden van kunstenaars van wereldfaam, ruim verspreid door een prachtig onderhouden park. Op mij maakt 'Bombardement' (een vrouw draagt een dood kind) en 'Spelend meisje' de meeste indruk. Gek, hoe een beeld alles kan doen verstommen. Op het terras lekkere swingmuziek uit de jaren dertig. Het sluit – raar, maar waar - heel mooi aan bij deze beeldentuin. Ooit is Jazz Middelheim hier begonnen, dat verklaart wellicht de kunstzinnige insteek, het eigenwijze karakter en het engagement van dit festival. Je ziet hier hoeveel interpretaties er zijn van 'modern'; met jazz is het niet anders. Het festival is op enig moment naar de overkant van het park verhuisd, omdat men met de toenemende drukte vreesde voor schade, maar het bleef modern.

Het programma zondagavond - het Verjaardagsfeest van Jazz Middelheim. Een dubbel aantal kaarten verkocht dan op de andere dagen en dat kent slechts één oorzaak: popjazz-idool Jamie Cullum trekt niet alleen zijn hemd uit, maar haalt ook alle swing uit de kast. Een leuke show van spring-in-'t-veld Jamie stemt vrolijk. Gillende meiden en te gekke popcovers: pure reclame voor Middelheim en jazz, want Jamie is toch wel echt jazz, hoor!

De vierde dag. Maandagmiddag, weer een bezoekje aan de stad. Een dreunend hoofd zo langzamerhand. Soms heb je jazz genoeg gehad. 'Summertime' klinkt over het plein voor de oude stadsbibliotheek. Gedragen strijkt een straatmuzikant Gershwins evergreen. Weemoed daalt over de terrassen. De man speelt allerlei evergreens even dragend en dat maakt het dan weer een beetje kitscherig. Zomaar een violist op een van de vele rustieke pleintjes in het oude gezellige centrum van Antwerpen, waar een schamel zonnetje eindelijk doorbreekt na een weekend regen, vocht en dreigende buiigheid. Ik eet hier de lekkerste scampisalade sinds ruim een jaar. Toch wel apart, zou ik zeggen. De eigenaar voegt me snel toe: "We zijn ook in de winter open."

Maandag Maria Hemelvaart en Moederkesdag. Nooit eerder van gehoord, zeker niet hoe intens dit hier beleefd wordt. Een gigantisch lange rij van marktkramen slingert door de straten. Het publiek wurmt zich erlangs. Het lijkt wel of niemand meer thuis is en iedereen vandaag Antwerpen als uitstapje heeft verkozen. De terrassen puilen uit en je moet even van de route af om een rustiek en rustig plekje te vinden. Vanaf het terras van jazzcafé De Muze – hier moet je alleen al omwille van de inrichting een kijkje gaan nemen - aanschouw ik de niet aflatende rij aan voorbijgangers. Aan de overkant een echt lokaal terras. Hier laaft men zich aan Belgische bieren en dat mag vandaag, want het is Moederkesdag. Als je wilt weten wat 'gewoon volk' is, de gewone man of vrouw wilt observeren; ga dan naar Moederkesdag en je weet het weer. De plastieken zakjes die ze meedragen tonen aan dat er ook nog wat gekocht wordt en dat kan werkelijk van alles zijn.

Het programma op maandag: 'rootsdag'. Spiritueel geladen en geheel in het wit gekleed - new age - is daar pianist Omar Sosa. Hij heeft geluidsfragmenten onder de knop en draagt een relikwie met zich mee, een soort kaars of zoiets. Het heeft wel wat, vind ik. Fred Van Hove trakteert op onvervalste dwingende avant-garde. Dat kermt, schuurt en kiert aan alle kanten: 'the new thing'. Middelheim miskent zijn roots niet. Daarna is het gezellig bijkomen met Randy Westons lekkere New Orleans. Blues, vermengd met Afro-Amerikaanse stijlelementen met als eye catcher een fantastisch binnen en buiten de paden spelende bassist: Alex Blake. Een fraaie en passende afsluiter vormt het Liberation Music Orchestra. Charlie Haden zet de laatste toon; een statement, ook van de organisatie. Een eerbetoon aan het engagement en de politieke betekenis van jazz.

De instrumenten zijn inmiddels weer ingepakt. De discussie over de toekomst van Jazz Middelheim kan beginnen. Sponsoren zullen dik tevreden zijn, evenals de organisatie. De musici ook. Het publiek soms wat minder. De zondag was duidelijk overboekt. Honderden konden weinig zien en/of horen. De infrastructuur werd even zwaar op de proef gesteld, toen Jazz Middelheim de gestalte aannam van een popfestival. Dat kan beter. Gent Jazz toont dat aan, het is nota bene voor een deel dezelfde organisatie. 19.000 Mensen passeerden de kassa. Vele malen klonk het bis, bis, bis. Ondanks de regen en het dreigende weer, een matig zonnetje en de frisse avondbries was het een pracht picknick, een festival dat de zinnen prikkelde. Mijn bijdrage aan de discussie: een eenvoudige rekensom toont dat het programmeren van avant-garde en experiment alleen het niet zal redden. Daarom alleen al is deze aanpak een goede gebleken. Ik ben benieuwd naar de 31e editie; wie de jeugd heeft, heeft de toekomst, juist ook in jazz. Respect voor het verleden, de blik op de toekomst.

Op de terugweg snellen de vangrails voorbij. Het is donker op de Belgische autosnelwegen. Via radio Klara volgen we het slotconcert en de boeiende nabeschouwing van de verslaggevers. Een plechtige stilte vult de auto wanneer Charlie Hadens Liberation opleeft. Het ging om ecologie, het ging om Vietnam, het ging om kouwe koffie, om de familie Bush, om Richard Nixon. Charlie Hadens engagement is duidelijk, hij kiest voor de slachtoffers. John Zorn, Charlie Haden, Allen Toussaint - de geëngageerde pianist die het heeft over het New Orleans-debacle en de teruggekeerde trots van de inwoners van die stad: allen musici met een boodschap. Middelheim is zonder dat het dat openlijk zegt of misschien wil zijn, een politiek gedragen festival; het maakt een statement, voor gerechtigheid, vrije wil en verantwoordelijkheid van overheid, voor de vrije mens. Het kiest voor de onderkant van de samenleving, waar jazzmuziek geboren wordt en opgroeit.

Enkele dagen later, terug in Heerlen, spreek ik Marc Huynen, professioneel musicus, producer van leuke kleinschalige jazzprojecten en pedagoog. Marc is verbaasd: "Heb jij Charlie Haden gezien? Waar was die? Shit, dat wist ik niet; ik heb alle platen van hem, geweldig wat die man heeft gedaan." Er volgt een scala aan loftuigingen en uitleg. Marc verteld wie Haden was en wat zijn manier van arrangeren teweegbracht. Even denk ik aan een andere Marc, Marc Van Hoof, het boegbeeld van Klara Jazz en de man die Middelheim kent als zijn broekzak. Zijn vertrouwde stem, zijn kennis van zaken, zijn bevlogenheid. Een icoon, die me trots toevertrouwde dat hij voor het leven in Middelheim geaccrediteerd is. Jazz is meer dan amusement, meer dan muziek en er zijn mensen nodig, vooral mensen die het spelen en mensen die het uitleggen. Ze zijn tot elkaar veroordeeld, ze hebben elkaar nodig, om the liberation voort te brengen. Dat is jazz. Leve Jazz Middelheim.

Klik hier voor een uitgebreid fotoverslag van Jazz Middelheim 2011 door Cees van de Ven.