Wayne Shorter
⋆ 25 augustus 1933 † 2 maart 2023

Wayne Shorter heeft een bijzondere, geweldige en lange carrière gehad. Hij neemt een plaats in de geschiedenis in als een leading saxofonist, een groot componist, een belangrijke bandleider en een subtiele innovator. Hij speelde in zijn hele carrière in beroemde groepen, die bepalend en toonaangevend waren en die dat vandaag de dag nog steeds zijn. Je zou al die bands toch wel moeten kennen, maar voor alle duidelijkheid hierbij een klein overzicht.

tekst: Ben van den Dungen
foto's: Cees van de Ven

Wayne begon als sideman bij Art Blakey & The Jazz Messengers. Hij kwam daarna bij het tweede grote Miles Davis Quintet te spelen. Gelijktijdig met deze periode nam hij tal van befaamd geworden lp's op, waaronder 'Speak No Evil'. Hoewel hij aankondigde te stoppen in 1968 is hij blijven opnemen met Miles, waardoor hij meewerkte aan de opnamen van 'In A Silent Way' en 'Bitches Brew'. Dat was het begin van de jazzrockperiode van Miles.

In 1971 richtte hij met Joe Zawinul de groep Weather Report op. Aardig om te melden dat de eerste lp door Downbeat werd beschreven als 'music beyond category' (met andere woorden: wat moet je daar nu mee?). Weather Report kreeg in totaal zes Grammy's en dat is niet gering. Wayne zelf kreeg in totaal 12 Grammy's. Ergens in 1986 kwam het moment dat Wayne en Joe besloten met deze band te stoppen. Blijkbaar was de rek eruit en realiseerden ze zich waarschijnlijk dat ze meer bevrediging kregen van hun eigen projecten die ze, op dat moment, aan het ontwikkelen waren. In 2000 richtte Wayne definitief zijn eigen Quartet op.

Tot 1968 speelde Wayne tenorsax. Op het album 'In A Silent Way' speelde hij sopraansax en vanaf dat moment werd het langzamerhand zijn hoofdinstrument. In de gehele jazzgeschiedenis zijn er een paar innovators op de sopraansax aan te wijzen en Wayne is daar een van. Vooral soundwise zou ik hem bestempelen als een vernieuwer van het instrument.

Ik heb zelf de indruk dat het gebrek aan een dwingende richting qua speelwijze en vocabulaire van eventuele voorgangers op sopraansax een belangrijke reden is geweest voor de keuze van het instrument. Het past wel in de lijn van zijn muzikale ontwikkeling.

Al bij Art Blakey & The Jazz Messengers is Wayne een van de hofleveranciers van het repertoire dat de band speelt. Een aantal befaamde stukken die nog vaak door musici gespeeld worden zijn bijvoorbeeld 'Lester Left Town' (van het album 'The Big Beat'), 'Children Of The Night' ('Mosaic') en 'One By One' ('Ugetsu'). Dat laatste stuk is werkelijk perfect op maat geschreven voor Art Blakey en zijn band.

Bij Miles Davis is hij zelfs bepalend voor de ontwikkeling van de band met zijn composities. Ik heb altijd de indruk dat bij het eerste Miles Davis Quinet het repertoire meer gevormd werd door de speelstijl van de musici van het kwintet. Ik bedoel daarmee dat de sound van de band, de speelstijl van de musici en de omgang met het materiaal leidend waren en niet zozeer de composities. Het waren vaak stukken van musici die niet in de band speelden, composities van vroeger of standards. In de tijd met Wayne Shorter veranderde dat en gaven de composities van Wayne nieuwe mogelijkheden voor de ontwikkeling van de muziek van de band. Ze waren op een bepaalde manier bepalend voor het concept van de band.

Hier een quote van Herbie Hancock over die periode: "The master writer to me, in that group, was Wayne Shorter. He still is a master. Wayne was one of the few people who brought music to Miles that didn't get changed." Miles zelf vertelt in zijn autobiografie het volgende over die periode: "Wayne is a real composer. He writes scores, writes the parts for everybody just as he wants them to sound. (...) Wayne also brought in a kind of curiosity about working with musical rules. If they didn't work, then he broke them, but with musical sense; he understood that freedom in music was the ability to know the rules in order to bend them to your own satisfaction and taste."

Als ik kijk naar de composities in zijn beginperiode valt me het volgende op; ze zijn in de eerste instantie niet echt moeilijk om te spelen en elk type solist kan zich er in vinden. De stukken hebben vaak qua vorm of harmonie een element in zich wat ertoe leidt dat je niet wegkomt met je gebruikelijke solistische routine. Je wordt op een of andere manier toch tot een punt gebracht waarbij er iets van je verlangd wordt. Een andere kijk op je eigen spel of keuzes voor een andere aanpak wordt min of meer van je afgedwongen. Het leidt tot een andere muzikale manier van jezelf uitvinden, heb ik altijd ervaren.

Bij de composities uit de periode bij Miles ervaar ik wat anders. De stukken die hij schreef voor die groep hebben zo'n vorm gekregen door de legendarische opnamen dat je je daar moeilijk aan kan onttrekken. Je zou er wel iets anders van willen maken, maar de herinnering aan de muziek van Miles laat dat niet toe, heb ik altijd het gevoel. Het wachten is op een tijd dat deze muziek zo klassiek geworden is dat je er wat vrijer in kan komen te staan.

De stukken die hij schreef voor zijn soloalbums zoals 'JuJu', 'Speak No Evil', 'Night Dreamer' of 'Adam's Apple' hebben dat totaal niet. Legendarische stukken zoals 'Infant Eyes', 'Yes Or No', 'Deluge', 'Witch Hunt', 'Black Nile' en 'Footprints' zijn verworden tot het gangbare en niet te missen repertoire in post-hardbopstijl. De stukken in die tijd hebben allemaal wel iets bijzonders en een eigen karakter. Deze composities zijn erg conceptueel geschreven. Ik vermoed dat dit de reden is dat deze composities zo geliefd zijn geworden.

Bij Miles leert Wayne Joe Zawinul kennen, waarmee hij Weather Report opricht. De band wordt legendarisch in zijn soort. Naast groepen zoals Return To Forever, projecten van Herbie Hancock en het Mahavishnu Orchestra leidt Weather Report een nieuwe periode van de jazzmuziek in. Wayne's ervaring bij zijn laatste periode met Miles Davis heeft er misschien wel toe geleid dat Weather Report in het begin niet voor de traditionele solo c.q. solobegeleiding-afbakening koos binnen de composities. Je kunt eigenlijk wel zeggen dat er voor iedereen tegelijkertijd ruimte was om te improviseren zonder dat er teveel een nadruk op een persoon kwam te liggen. Hoewel, in de loop van het bestaan van de band heb ik de indruk dat Zawinul steeds meer een bepalende rol kreeg. Dat zal in eerste instantie waarschijnlijk wel met het gebruik en de ontwikkeling van de elektronica en synthesizers te maken hebben gehad.

Ik herinner me nog een liveconcert van Weather Report op het North Sea Jazz Festival in 1984. Ik was eigenlijk een beetje teleurgesteld. In die tijd was ik gek op allerlei saxofonisten die het instrument dubbelvouwden bij wijze van spreken. Dat gebeurde niet bij Wayne. Die verdween in het totaal van de muziek.

De geschreven muziek van de twee initiators van de band verschilde nogal. De composities van Wayne waren toch meer abstract in tegenstelling tot die van Zawinul, die zelfs catchy te noemen zijn. De muziek van de band ging zich tijdens het bestaan van de band steeds meer richten op de groove, wat leidde tot een aantal zeer succesvolle albums, waaronder 'Black Market' en 'Heavy Weather'. Stukken die ik zelf geweldig vind van Wayne Shorter zijn 'Elegant People' ('Black Market') en Palladium ('Heavy Weather').

Een bijzonder album van Wayne Shorter is 'Native Dancer'. Het is een samenwerking met de Braziliaanse zanger Milton Nascimento en het betreft een bijzondere mix van jazz met wat funk- en rockelementen en Braziliaanse muziek. Op deze opname staan een aantal van zijn meest geprezen composities, zoals 'Ana Maria'.

Het is toch vreemd dat ik in mijn hele docentencarrière op verschillende conservatoria weinig studenten ben tegengekomen die Wayne Shorter als een groot voorbeeld nemen en daar bijvoorbeeld soli van uitzoeken en instuderen of zijn muziek analyseren. Het concept van muziek maken waarbij je eigen solistische escapades ondergeschikt zijn aan de totale muziek van de groep is toch iets waar aankomende saxofonisten minder opgewonden van raken. Nou ja, Wayne's eigen ontwikkeling ging ook niet over één nacht ijs. Voor mij persoonlijk is de groei en ontwikkeling van het muzikale leven van Wayne Shorter zo mooi en bewonderenswaardig. Er gaat iets puurs en sympathieks van uit. Ik ervaar het ook als kwetsbaar en tegelijkertijd heeft het een enorme kracht. Al met al is Wayne een van de bijzondere musici in de jazzgeschiedenis.

Een laatste tip voor de lezer. Een van de latere opnames van Wayne Shorter die ik zelf geweldig vind, is die met Herbie Hancock en Tina Turner. Het is een album van Herbie Hancock, 'The Joni Letters' genaamd. De compositie heet 'Edith And The Kingpin'. Het hele stuk heeft een bijzondere feel en het spel tijdens de melodie en de kleine solo van Wayne Shorter zijn onnavolgbaar, grillig, compleet uniek en passen perfect in het totaal.