Artistieke betekenis van 'The Individualism Of Gil Evans'

Deze heel bijzondere opnamen van het werk van geluidstovenaar Gil Evans zijn, sinds ze oorspronkelijk uitkwamen in het midden van de jaren zestig, inmiddels wereldberoemd geworden – bij het 'hiervoor bestemde' publiek wel te verstaan, dat wil zeggen in de eerste plaats bij musici en critici, echter ook bij een bepaald type muziekliefhebber, waaronder uiteraard jazzfans, maar niet alléén beperkt tot deze categorie muziekminnaars.

door Jaap de Rijke, december 2006

Het uitbrengen van deze opnamen heeft een geheel eigen evolutie doorgemaakt. Oorspronkelijk voor een deel op langspeelplaat uitgegeven halverwege de jaren zestig, was er bij het samenstellen van de lp vanwege de beperkte afspeeltijd - ongeveer 40 minuten - door de producenten flink in de opnamen 'gehakt', waarbij zelfs het meest interessante stuk, 'Proclamation', geheel is weggelaten (dat werd in die jaren waarschijnlijk té voor-uitstrevend gevonden, met andere woorden onvoldoen-de verkoopbaar). Een aantal jaren later, toen de betref-fende platenmaatschappij Verve in andere handen was overgegaan (MGM ), hebben de betrokken mensen bij dat label – A&R (Artists and Repertoire) 'deskundigen' – gemeend een aantal van de opnamen die geen onder-deel waren van de oorspronkelijke versie aan deze heruitgave toe te moeten voegen (echter niet 'Proclamation'), want in die tijd was het mode geworden eerder uitgebrachte opnamen als dubbelaars opnieuw op de markt te brengen, dat wil zeggen twee volledige lp's in één stevige, open te klappen kartonnen hoes.

A&R-manipulatie
Zónder toestemming van Evans hebben de betrokken booswichten twee van de opnamen die hij had afgekeurd toch op deze dubbel-lp gezet; daar was hij niet echt blij mee, omdat het uitprobeersels waren tijdens de opnamesessies (zelf ben ik overigens eveneens 'flink in overtreding' geweest, daar ik deze dubbelaar toch heb aangeschaft vanwege Evans pianospel op die afgekeurde opnamen, want dáárin ben ik persoonlijk ook zeer geïnteresseerd). Om het nog erger te maken waren die ongeoorloofde opnamen niet alleen van verkeerde titels voorzien, maar ook werden tot overmaat van ramp namen van verkeerde componisten erbij gezet, van mensen die deze stukken niet eens geschreven hadden!

Nu dien ik natuurlijk te melden dat Evans in die tijd voornamelijk composities van derden orkestreerde (dit is een wat accuratere omschrijving dan arrangeren), maar ook inmiddels eigen stukken ging bedenken (zoals 'Proclamation'). Een nog betere definitie van zijn werkwijze is hercomponeren, want hij maakte van een bepaalde compositie een geheel nieuw stuk, of - nog nauwkeuriger omschreven - zo'n werk kreeg een totaal andere muzikale identiteit. Zo is bijvoorbeeld het beroemde 'Summertime' van George Gershwin uit zijn opera 'Porgy & Bess' door Evans qua arrangement in de jaren vijftig herschreven voor trompettist Miles Davis, en wordt als gevolg déze versie sindsdien door alle orkesten ter wereld standaard uitgevoerd.

Heruitgave op cd
Terugkerend naar de geschiedenis van 'Individualism': de status quo van deze opnamen bleef vele jaren ongewijzigd, totdat halverwege de jaren tachtig – toen de compact disc voor het eerst zijn intrede deed – Evans door de A&R-specialist van het Verve-label gevraagd werd opnieuw de betreffende opnamen onder de loep te nemen en deze te redigeren voor heruitgave op cd. Dat heeft hij gelukkig gedaan en zo is 'Individualism' uiteindelijk op cd verschenen zoals Evans het oorspronkelijk gewild had 25 jaar eerder, dus inclusief 'Proclamation' en zonder inkortingen van andere stukken vanwege gebrek aan (tijds)ruimte.

Componeren
Nu enige informatie over de inhoud: Evans heeft tegen het einde van de jaren vijftig voor Miles Davis bijzondere muziek georkestreerd, waaronder de opera 'Porgy & Bess', maar allereerst in 1957 de unieke suite 'Miles Ahead' en in 1959 het beroemde 'Sketches Of Spain'
(waaronder het adagio van 'Concierto de Aranjuez' van de Spaanse componist Joaquín Rodrigo, die door de bewerking van Evans wereldwijde bekendheid kreeg). Een vierde lp, 'Quiet Nights' – bestaande uit leftovers van reeds gemaakte opnamen die zowel Davis als Evans uiteindelijk niet goed genoeg voor release achtten – is door het label Columbia in 1962 uitgebracht zonder hun toestemming, omdat de vorige drie lp's zo buitengewoon goed verkocht werden over de hele wereld (met name in Europa, Japan, Australië/Nieuw-Zeeland en uiteraard Amerika/Canada).

Door onder andere deze orkestraties voor Miles Davis, in het bijzonder 'Sketches Of Spain' (de naam geeft het al aan), werd Evans interesse in de Spaanse muziekcultuur sterk vergroot, en ontstond zijn zogenaamde 'Spaanse periode', die ongeveer tot halver-wege de jaren zestig duurde. De laatste stuiptrekkingen hiervan – beter gezegd het hoogtepunt – zijn de op cd uitgebrachte opnamen van 'Individualism', gemaakt nadat Evans gescheiden was van zijn eerste vrouw Lillian, hertrouwd, en als huisman voor zijn twee nog heel kleine zoons Miles en Noah moest zorgen tussen zijn werk door op de piano, waar hij zo ongeveer 24 uur per dag achter zat (om bijvoorbeeld het perfecte akkoord te vinden voor 'het muziekwolkje' - zoals hij dat noemde - dat aanhoudend in zijn hoofd rondspookte). Hij vertelde mij dat die zoons – de jongste nog geheel in luiers (Miles, later trompettist geworden – hoe kon het ook anders?) – dan onder zijn voeten bij de pianokruk doorkropen, terwijl hij aan het componeren was. Zijn tweede vrouw Anita zorgde kennelijk voor de kost (want met arrangeren verdiende men toen nauwelijks iets).

'Proclamation'
Gil Evans woonde destijds helemaal op de kop van Manhattan in een herbouwde voorma-lige fabriek, die verhuurd werd aan artiesten met een laag inkomen zoals hij. Er woonden derhalve veel musici, kunstschilders en schrijvers/dichters. Destijds ben ik er een paar keer op bezoek geweest en moest ik inderdaad constateren dat dit spierwit geverfde gebouw heel speciaal is qua constructie - de appartementen zijn klein, maar heel inge-nieus, kunstzinnig en origineel ingedeeld. Door Evans nieuwe situatie (nauwelijks of geen werk, ondanks zijn inmiddels gevestigde status als beroemd arrangeur: hij was eenvoudig huisman, belast met de zorg voor kleine kinderen) had hij álle tijd zich bezig te houden met nieuwe ontwikkelingen in de muziek. Als gevolg daarvan kwam het schitterende stuk 'Proclamation' tot stand, dat toen niet op de plaat uitgebracht mocht worden.

Hoe ontstond dit werk van nog geen vier minuten? Wanneer Evans boodschappen ging doen en door de straten van Manhattan kuier-de, hoorde hij keer op keer ergens de klokken van een kerk klinken. Dat gebeurde bijna dagelijks, zodat de specifieke klanken van die klokken (met alle bijgeluiden en boventonen) helemaal in z'n hoofd gingen zitten. De voortgebrachte klanken van die bells bestaan natuurlijk slechts uit een paar grondtonen, met daaromheen alle-maal boventonen... en dát is wat men eigenlijk als uitgangspunt hoort in deze unieke compositie. Hier komt de uitdrukking 'sound structuring' helemaal tot zijn recht – de compositie is veel meer een soort super sound structure... luistert u zelf maar. Evans heeft wat hij in z'n hoofd hoorde uiteindelijk op papier kunnen zetten en vervolgens opgenomen, waarbij hij steeds verschillende instrumenten de grondtonen liet spelen (het zijn er maar een paar), met in het arrangement daardoorheen geweven de bijbehorende boventonen, en daaraan toegevoegd allerlei typisch Evansiaanse onderstromingen, plus een paar héél minuscule improvisaties op die grond-, boven- en ondertonen door saxofonist Wayne Shorter. Een waarlijk schitterend stuk, juist door de geniale eenvoud ervan...

Wist u overigens dat Claude Debussy ook een compositie heeft geschreven, gebaseerd op de klank van kerklokken: ‘Cloches á travers les feuilles'? Dat is eveneens heel bij-zonder, doch totaal anders van opzet (geschreven voor één piano), en veel traditioneler van aard – men hoort meer letterlijk die kerkklokken klingelen (op de piano). Overigens wist Evans toen hij 'Proclamation' schreef helemaal niet van het bestaan van dit stuk af. Wel was hij - zelf óók (jazz)impressionist - een groot liefhebber van Debussy's werk, en natuurlijk van dat van die andere grootmeesters op dit specifieke gebied in de klassieke muziek: Maurice Ravel en de Spaanse impressionist Manuel De Falla.

Bijzondere klankkleuren
De andere opnamen op de cd (die hij al eerder had gecomponeerd of georkestreerd) zijn heel anders, maar stuk voor stuk uitzonderlijk, vooral 'The Barbara Song' en 'Las Vegas Tango', 'Flute Song' annex 'Hotel Me' en last but not least het niet-Spaanse 'Spoonful', een bekende blues van Willie Dixon, die Evans helemaal had omgewerkt, dat tevens de basis vormde voor zijn latere werk 'Variation On The Misery' (dat middenin dit stuk, onder de solo van altsaxofonist Phil Woods, rudimentair te horen is als tegenmelodie van 'Spoonful'). In deze uiterst sfeervolle, relaxte en subtiel swingende orkestratie speelt Evans bovendien prachtig piano – spaarzaam en verfijnd, doch tevens uitgesproken en krachtig – en hoort men ook af en toe een tenorviool (gespeeld door Harry Lookofsky)...

Wist u dat dit instrument bestond? Al enige eeuwen, als 'tussen-ligger' - qua geluidsfrequentie - van de altviool en de cello (de bekende gewone viool is de sopraanversie van de vioolfamilie).
De tenorviool wordt bijna nooit gebruikt, omdat het eigenlijk te lang is om op de traditionele manier vanuit de nek/schouder te bespelen, maar weer te kort om op andere wijze te bedienen, zoals met de cello en contrabas gebruikelijk is (om die reden kon Lookofksy er nooit snaren voor bemachtigen – die moest hij speciaal laten maken). Des temeer jammer, omdat het instrument zo'n bijzondere, kleurrijke klank heeft (vooral wanneer Lookofsky er op speelde, een wizard op álle violen, en van eenvoudige country & western fiddler opgeklommen tot jarenlange eerste violist van het NBC Symphony Orchestra). Gil Evans, met zijn oor voor ongewone klanken, hoorde hem op deze zeldzame versie van de vioolfamilie spelen en vroeg hem meteen om mee te doen met zijn opnamen. Zo zijn er nog meer mateloos mooie bijzonderheden te horen op deze uitzonderlijke cd (bijvoorbeeld het doordachte drumwerk van Elvin Jones), al zijn er in dit beperkte bestek voorlopig voldoende voorbeelden vermeld om de écht geïnteresseerde luisteraar moeiteloos te motiveren...

'The Individualism Of Gil Evans' (Verve cd 833 804-2 en/of Polygram cd 559 630-2)