Triple Feature: Mats Gustafsson, consistent eigenzinnig

De Zweedse saxofonist Mats Gustafsson heeft een voorkeur voor optreden in situaties die een bijna onmogelijke energie lijken te vereisen voor een blazer. Hij speelt in Peter Brötzmanns Chicago Tentet, in projecten samen met Ken Vandermark en in verschillende bezettingen met drummer Paal Nilssen-Love en anderen. Zijn samenwerkingen met noise- en rockbands zijn legio.

door Sybren Renema, september 2010

Een van de beste plekken om te beginnen naar hem te luisteren is het powerjazztrio The Thing, met naast Gustafsson en Nilssen-Love bassist Ingebrigt Hĺker Flaten. Daar krijgt hij de volledige ruimte om zijn vernietigende, maar gedetailleerde techniek te tonen.

Gustafsson is dol op multiphonics, het compleet splijten van noten, en het blazen van bijna obsceen hoge noten op zijn baritonsax. Van zijn arsenaal, dat naast bariton, alt en tenor de onwaarschijnlijke schuifsaxofoon bevat, is hij op zijn bariton het meest herkenbaar. Vaak speelt hij ook nog elektronica, een vrij brede noemer waaronder in zijn geval vooral een soort feedback verstaan moet worden. Die feedback is grof en vol ruis, want als Gustafsson kan, zal hij altijd een flinke bak herrie produceren. Toch geldt ook daarvoor dat er muzikaliteit in te ontdekken valt.

The Thing - 'Bag it!' (Smaltown Superjazzz, 2009)
Het laatste album van The Thing, 'Bag It!', geeft hem alle ruimte om zijn kunnen te tonen. Hoewel het duidelijk een democratisch trio is, is het Gustafsson die op de voorgrond treedt met zijn instrumenten, terwijl op de achtergrond alles van polyritmes en elektro-noise tot lopende baslijnen worden gespeeld. Nilssen-Love is een zeer goede drummer uit dezelfde kring als Gustafsson en een grootmeester in zijn vak. Hĺker Flaten is een precieze en degelijke bassist, al moet gezegd dat hij soms wat meer tegenwicht zou mogen bieden voor zijn manische kompanen.

Het repertoire op 'Bag It!' geeft precies aan wat voor band The Thing is; alles van The Ex tot Duke Ellington tot Albert Ayler komt voorbij. Dit is ook meteen een prima beschrijving van hoe de band klinkt. The Thing heeft een gedreven punkmentaliteit, die de hele jazzgeschiedenis meesleept in een tombola van geluid. En hoewel agressie, spierballen en drive de belangrijkste ingrediënten van deze band zijn, is er zeker plaats voor rust en schoonheid, zoals op het titelnummer van dit album en het door de band geschreven 'Hot Doug'. Die schoonheid is eerder statig en declamatoir dan lyrisch, en toont de duidelijke link tussen Gustafsson en het deel van de freejazztraditie dat begon met Albert Ayler.

Sonic Youth - 'Andre Sider Af Sonic Youth' (SYR 8, 2008)
Wat Gustafsson buiten die traditie plaatst, is zijn bereidheid om interessante samenwerkingen aan te gaan met niet aan jazz gerelateerde bands. Waarschijnlijk zal hij van zichzelf zeggen niet in zulke hokjes te geloven en je zou het zo van hem aannnemen. Onlangs toerde hij met The Ex door Groot-Brittannië en in 2005 trad hij op met Sonic Youth op Roskilde. De opnamen daarvan, 'Andre Sider af Sonic Youth', is in 2008 in eigen beheer door Sonic Youth uitgebracht.

Op dit album, waar niet van staat aangegeven welke soort sax hij bespeelde, doet Gustafsson weinig anders dan multiphonics produceren en 'schreeuwen' door zijn instrument. Hij klinkt als iemand die gewond is, als de Tyrannosaurus uit 'Jurassic Park' of als een sirene. Zijn geluiden worden door de Japanse noise-pionier Merzbow nog weer door de mangel gehaald en komen in die vorm af en toe terug als vervreemdende geluiden. De vaste bandleden van Sonic Youth spelen een soundscape, dat zó zwaar is dat je er tegenaan zou kunnen leunen.

Dit album, dat uit een enkele take van 58 minuten bestaat, is vooral voor superfans van Sonic Youth of voor mensen met een interesse in de uiterste grenzen van de muzikale tolerantie. Fans van Gustafsson zullen een beetje teleurgesteld zijn door zijn vrij eenzijdige inbreng. Het is geen gemakkelijke zit, maar ook hiervoor geldt dat er soms detail in het schijnbare lawaai te ontdekken valt. Er is geen thema, de gitaren zijn niet conventioneel gestemd en tweederde van het album is sferische ruis, die nog het meest lijkt op een post-apocalyptische variant op 'Songs Of The Whale'. Hoewel Gustafssons positie binnen deze band vrij incidenteel was, is het geheel een interessant experiment geweest. En zo moet het ook beluisterd worden. Je moet Gustafsson toejuichen voor de durf om met een van de meest iconische, maar ook ondoorgrondelijke bands uit de rockscene te spelen, zelfs als het resultaat niet is wat je zou hopen.

The Original Silence - 'The Second Original Silence' (Smaltown Superjazzz, 2009)
De samenwerking moet hem in ieder geval goed bevallen zijn, want later in 2005 kreeg Gustafsson carte blanche om in Rome een band samen te stellen en hij nodigde Sonic Youth-leden Thurston Moore (gitaar) en Jim O'Rourke (elektronica) uit. Verder bestaat deze band, die onder de onwaarschijnlijke naam The Original Silence opereert, uit een fenomenale bezetting met Massimo Pupillo op elektrische bas, Terrie Ex op gitaar en Paal Nilssen-Love op drums.

De muziek op hun tweede album, 'The Second Original Silence', is gecreëerd door en geďnspireerd op sopraansaxgigant Steve Lacy en Thurston Moore. Het bandgeluid hangt ergens tussen dat van The Thing en het besproken optreden op Roskilde in. Er is minder overdadige feedback en de muziek gaat vooruit op de ritmes die Ex, Pupillo en Nilssen-Love produceren. Daardoor blijft de muziek beter overeind dan op Roskilde het geval was.

De nummers lopen in elkaar over en aangezien het een geďmproviseerd live-optreden is, is het soms moeilijk te zeggen waar een nummer begint en het volgende ophoudt. Toch is dát wat in de productie is gedaan en dat is verstandig, want er zijn duidelijk verschillende facetten in dit optreden waarneembaar. Het eerste en het laatste nummer op dit album, respectievelijk 'Argument Left Hanging – Rubber Cement' en 'Crepiscular Refractions – Mystery Eye', zijn een stuk meer rechtdoorzee dan de andere twee. Deze hebben de onuitspreekbaar lange namen 'A Sweeping Parade Of Optimism – Blood Streak' en 'High Trees & A Few Birds – The Dolls Reflection'. Ze zijn een stuk experimenteler en hebben geen conventionele structuur. Toch is het de enorme kracht van deze band dat de geluiden de moeite waard blijven. Met name Nilssen-Love's manische drummen en O'Rourke's etherische klankvelden zorgen ervoor dat je hier naar wilt blijven luisteren. Daarnaast zorgt Moore voor een aantal hoogstandjes in muzikale gitaarmishandeling. Zodra de ritmes weer duidelijker verschijnen, zet Ex een staccato gitaarriff in. Gustafsson blaast de schilfers van het plafond en dat zorgt voor een aantal bijzondere en onverwachte lagen van melodie of ritme, die over elkaar heen schuiven.

Het is jammer dat The Original Silence niet vaker optreedt, want het is een geweldige band, die een zeer goed platform is om te tonen dat alle genres elkaar kunnen vinden, mits de muzikanten maar de moeite nemen en interesse tonen in de verschillende geschiedenissen die er zijn. Je zult met een band als deze 3FM, of zelfs Radio 6, niet snel halen. Dat maakt natuurlijk niet uit, maar het vermogen zo compromisloos de eigen weg te gaan is maar weinigen gegeven en zal wel nooit een groot bereik hebben. Je moet Gustafsson, smaakmaker van dit project en vele andere, er toch om waarderen. Het is weinigen gegeven zó consistent eigenzinnig te zijn en toch zo'n breed spectrum te bestrijken.